Zakaz palenia węglem
Dnia 12.11.2015 r. weszła w życie nowelizacja ustawy z 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska [1] (dalej: Poś lub ustawa) obejmująca swym zakresem m.in. kontrowersyjny art. 96 Poś, na mocy którego ustawodawca przyznał sejmikowi województwa kompetencję do wprowadzania ograniczeń wykorzystania rodzajów paliw ze względu na zagrożenie dla środowiska.
Ustawodawca zdecydował się na nowelizację, w związku z wyrokiem Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Krakowie, który dnia 22.08.2014 r. stwierdził nieważność uchwały Sejmiku Województwa Małopolskiego [2]. Powyższe okoliczności opisywano już na łamach Prawa i Środowiska [3] w momencie, w którym nie było znane ani rozstrzygnięcie Naczelnego Sądu Administracyjnego, który rozpatrywał skargę kasacyjną od powyższego wyroku, ani też ostateczny kształt art. 96 Poś, nad którego nowelizacją pracowano. Wyrokiem z 25.09.2015 r. Naczelny Sąd Administracyjny [4] oddalił skargi wniesione od orzeczenia WSA w Krakowie, potwierdzając prawidłowość rozstrzygnięcia sądu I instancji.
Jak wyżej wskazano, nowelizacja art. 96 Poś weszła w życie dnia 12.11.2015 r., przy czym została uchwalona dnia 10.09.2015 r. z zakreśleniem 30-dniowego vacatio legis od daty ogłoszenia aktu. Tym samym ustawodawca nie czekał na rozstrzygnięcie NSA, które miało potwierdzić, uzupełnić lub zaprzeczyć argumentom prawnym podniesionym przez sąd I instancji. Podkreślenia wymaga fakt, iż ich doniosłość nie sprowadzała się wyłącznie do wskazania elementów uchwały Sejmiku Województwa Małopolskiego, które były niezgodne z regulacją ustawową, ale też do samego faktu skorzystania przez organ samorządu województwa z kompetencji przyznanej mu przez ustawodawcę, która zdaniem sądu powinna być realizowana jedynie w wyjątkowych przypadkach. Powyższa okoliczność będzie miała szczególnie istotne znaczenie przy analizie aktualnie obowiązującej treści art. 96 Poś.
Zakres przedmiotowy art. 96 Prawa ochrony środowiska
Zgodnie z aktualnie obowiązującym art. 96 Poś „w celu zapobieżenia negatywnemu oddziaływaniu na zdrowie ludzi lub na środowisko, [Sejmik województwa może- przyp. OM] wprowadzić ograniczenia lub zakazy w zakresie eksploatacji instalacji, w których następuje spalanie paliw”.
Przesłanka zastosowania przepisu została określona w sposób możliwie najszerszy (zapobieżenie negatywnemu oddziaływaniu na zdrowie ludzi lub na środowisko), przy czym bardziej zasadne byłoby wskazanie na konieczność „ograniczenia lub zapobieżenia negatywnemu oddziaływaniu”, nie zaś samo „zapobieżenie negatywnemu oddziaływaniu”. Zapobieżenie oznacza bowiem niedopuszczenie do czegoś, przeszkodzenie czemuś, co może sugerować, iż konieczne jest całkowite wyeliminowanie danego czynnika wpływającego negatywnie na zdrowie ludzi lub na środowisko. W sposób oczywisty działania podjęte na podstawie art. 96 Poś będą służyły przede wszystkim ograniczeniu wpływu danego czynnika, a dopiero w dalszej kolejności wyeliminowaniu go, przy założeniu, że byłoby to możliwe. Powyższa wątpliwość może być jednak rozstrzygnięta w drodze wykładni celowościowej wskazanej normy prawnej i cytowana redakcja przepisu nie powinna być przedmiotem ewentualnych zarzutów w przedmiocie niezgodności z prawem przyszłych uchwał sejmików poszczególnych województw.
Kolejną wątpliwość w zakresie redakcji art. 96 Poś budzi fakt, iż w art. 3 pkt 11 ustawy, w momencie nowelizacji istniała już definicja legalna pojęcia „oddziaływania na środowisko”, zgodnie z którą „rozumie się przez to również oddziaływanie na zdrowie ludzi”. Skoro więc w zakresie pojęcia oddziaływania na środowisko zawiera się oddziaływanie na zdrowie ludzi to wyszczególnienie w art. 96 ustawy oddziaływania na zdrowie ludzi jako odrębnej przesłanki obok oddziaływania na środowisko jest bezzasadne. Najprawdopodobniej ustawodawca miał na celu podkreślenie, iż w pierwszej kolejności przesłanką zastosowania art. 96 ustawy powinny być szczególnie istotne sytuacje związane przede wszystkim z koniecznością zwiększenia ochrony zdrowia i życia ludzi, niemniej jednak wydaje się, że niewyodrębnianie wskazanej przesłanki nie wpływałoby na prawną doniosłość oceny stanu faktycznego, na podstawie którego sejmik województwa będzie korzystał z przyznanej mu kompetencji. Za każdym razem bowiem i tak konieczne będzie przeanalizowanie, czy wprowadzone ograniczenia lub zakazy stanowią adekwatny środek reakcji do przeciwdziałania czynnikom negatywnie oddziaływującym na środowisko, w tym na zdrowie ludzi.
Zakres dopuszczalnej ingerencji uchwały również został określony w sposób możliwie najszerszy (ograniczenia lub zakazy w zakresie eksploatacji instalacji, w których następuje spalanie paliw). Ponadto możliwe jest bardzo dokładne określenie potencjalnych ram ingerencji, ponieważ zarówno pojęcie instalacji jak i eksploatacji instalacji posiadają swoje definicje legalne (odpowiednio art. 3 pkt 6 i art. 3 pkt 3 ustawy). Ustawodawca zdefiniował również pojęcie emisji (art. 3 pkt 4 ustawy) i pojęcie urządzenia (art. 3 pkt 42 ustawy), które zostały użyte przy definiowaniu pojęcia instalacji oraz pojęcia eksploatacji instalacji.
Istotnym jest fakt, że przez eksploatację instalacji lub urządzenia rozumie się „użytkowanie instalacji lub urządzenia oraz utrzymywanie ich w sprawności”. Przez eksploatację instalacji rozumieć będziemy więc także czynności związane ze sposobem jej eksploatowania, warunki serwisowania itp. Nie jest w pełni jasne, czy uchwała będzie mogła nakładać na jej adresata obowiązki w zakresie sposobu korzystania z instalacji np. poprzez nałożenie obowiązku corocznego przeglądu serwisowego używanych instalacji lub urządzeń. Wskazane zagadnienie zostanie omówione szerzej przy analizie elementów fakultatywnych i obligatoryjnych uchwały.
Procedowanie nad projektem uchwały
Znacznemu poszerzeniu uległ krąg podmiotów zaangażowanych w tworzenie uchwały. W pierwotnej regulacji była to wyłączna kompetencja sejmiku województwa. Obecnie projekt uchwały opracowuje zarząd województwa będący organem wykonawczym samorządu województwa. Wobec braku odmiennej regulacji w art. 96 Poś, zarząd powinien przygotować projekt w trybie wskazanym w art. 31 ust. 4 ustawy o samorządzie województwa [5], a więc podejmując uchwałę zwykłą większością głosów w obecności co najmniej połowy ustawowego składu zarządu w głosowaniu jawnym.
Kolejnymi podmiotami procedującymi nad uchwałą są organy wykonawcze właściwych miejscowo gmin (wójtowie, burmistrzowie i prezydenci miast) ustalonych stosownie do zakresu terytorialnego wskazanego w projektowanej uchwale. Podmioty te zobowiązane są do jej zaopiniowania, przy czym uchybienie miesięcznemu terminowi na zaopiniowanie projektu traktuje się jako jego akceptację.
Dalszym podmiotem procedującym nad uchwałą jest sejmik województwa, który – wobec braku odmiennych unormowań w art. 96 ustawy – nie jest związany, ani treścią projektu przedstawioną przez zarząd województwa, ani opiniami przedłożonymi przez organy wykonawcze gmin.
W celu zwiększenia transparentności procesu uchwałodawczego, ustawodawca w art. 96 ust. 5 Poś wskazał na konieczność odpowiedniego stosowania przepisów dotyczących udziału społeczeństwa w opracowywaniu dokumentów, unormowanych w dziale III rozdziale 3 ustawy o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie [6] (dalej: Udiś). Należy uznać, że zakres obowiązków określonych w art. 39 – art. 43 ww. ustawy został nałożony na zarząd województwa jako podmiot przygotowujący projekt uchwały, nie zaś na sejmik województwa lub organy wykonawcze gmin. Wynika to z art. 39 Udiś, który posługuje się pojęciem organu opracowującego projekt dokumentu. Organ ten bez zbędnej zwłoki podaje do publicznej wiadomości enumeratywnie wskazane informacje m.in. takie jak fakt przystąpienia do procedowania nad projektem uchwały i jej zakres, miejsce w którym można zapoznać się z niezbędną dokumentacją dotyczącą projektu, sposób, miejsce i termin składania uwag i wniosków odnośnie projektu.
We wskazanym zakresie należy zwrócić uwagę m.in. na art. 39 ust. 2 pkt 2 Udiś, zgodnie z którym do niezbędnej dokumentacji dotyczącej projektu, z którą czynnik społeczny powinien móc się zapoznać, zalicza się stanowiska innych organów, o ile są one dostępne w terminie składania uwag i wniosków. Z kolei termin składania uwag ustalany jest przez organ przygotowujący projekt, przy czym zgodnie z art. 39 ust. 1 pkt 4 Udiś, nie może być on krótszy niż 21 dni od daty podania do publicznej wiadomości informacji o projekcie i udostępnienia niezbędnej dokumentacji. O ile więc opinie organów wykonawczych gmin w dacie rozpoczęcia procedury udziału społeczeństwa nie będą znane organowi, o tyle mogą one zostać przesłane jeszcze w terminie umożliwiającym składanie uwag i wniosków. W takim przypadku zarząd województwa powinien niezwłocznie dołączyć otrzymane opinie do niezbędnej dokumentacji wyłożonej do wglądu.
Bardzo istotny jest fakt, iż zarząd województwa zgodnie z art. 42 ww. ustawy musi nie tylko rozpatrzyć wszystkie otrzymane w terminie uwagi i wnioski, ale również dołączyć do ostatecznego projektu uchwały uzasadnienie obejmujące informację w jaki sposób i w jakim zakresie wzięto pod uwagę i uwzględniono otrzymane uwagi i wnioski. Ostateczny projekt uchwały wraz z uzasadnieniem, również podawane są do publicznej wiadomości.
Elementy uchwały
Szereg wątpliwości budziło ustalenie elementów uchwały w sposób zapewniający jej zgodność z ustawą. W toku procesu legislacyjnego wielokrotnie podkreślano, iż właśnie lapidarna treść art. 96 Poś stanowiła problem utrudniający poprawne skorzystanie przez sejmik województwa z przyznanej mu kompetencji. Ustawodawca w uzasadnieniu nowelizacji wskazał wprost, iż głównym celem jest doprecyzowanie art. 96 ustawy [7].
W związku z powyższym enumeratywnie wskazano elementy obligatoryjne i fakultatywne uchwały. Jako elementy obligatoryjne ustalono określenie obszaru oraz rodzajów podmiotów lub instalacji, dla których wprowadza się ograniczenia lub zakazy. Nadto uchwała, zgodnie z art. 96 ust. 6 pkt 3 ustawy, ma określać rodzaje lub jakości paliw dozwolonych lub zakazanych, a także dopuszczalne parametry techniczne, rozwiązania techniczne lub parametry techniczne instalacji, w których następuje spalanie paliw.
Ostatni z przytoczonych elementów obligatoryjnych uchwały należy ocenić szczególnie pozytywnie, ponieważ umożliwia on w realny sposób uchwalenie aktu, który nie będzie naruszał zasady proporcjonalności, ani przeciwstawiał się dotychczasowej, subsydiarnej funkcji art. 96 Poś, w stosunku do innych instrumentów ochrony jakości powietrza. Możliwe będzie np. nakazanie stosowania określonych filtrów zmniejszających zanieczyszczenie, których zastosowanie w przyszłości powinno wzrosnąć lub też pieców i kotłów, które będą gwarantowały niższą emisję. Tym samym uchwała w ogóle nie będzie musiała dotyczyć ograniczeń lub zakazów w zakresie rodzajów lub jakości paliw, przez co zmniejsza się prawdopodobieństwo ewentualnego zarzutu naruszenia zasady proporcjonalności.
Nie wydaje się natomiast możliwe, aby uchwała mogła nakładać na jej adresata obowiązki w zakresie sposobu korzystania z instalacji np. poprzez nałożenie obowiązków serwisowania bądź określonego sposobu użytkowania posiadanych przez adresata instalacji lub urządzeń.
Podsumowując omówienie elementów obligatoryjnych uchwały wskazać należy, iż ich poszerzenie w porównaniu do uprzednio obowiązującego unormowania, zgodnie z którym określenie adresatów możliwe było jedynie poprzez wskazanie terenu, na którym obowiązuje uchwała, eliminuje problem jej potencjalnego zastosowania do ognisk, palenisk i domowych kominków. Sejmik województwa będzie mógł bowiem zawrzeć w uchwale stosowne wyłączenia. Wyłączenia będą możliwe do ustanowienia zarówno w zakresie elementów obligatoryjnych jak i fakultatywnych uchwały.
Wśród elementów fakultatywnych uchwały wskazano określenie sposobu lub celu wykorzystania paliw, okresu obowiązywania ograniczeń w ciągu roku oraz zgodnie z art. 96 ust. 7 pkt 3 Poś obowiązki podmiotów objętych uchwałą w zakresie niezbędnym do kontroli realizacji uchwały.
Ostatni z wymienionych elementów fakultatywnych, w pierwszej wersji projektu nowelizacji miał dotyczyć „obowiązków podmiotów objętych uchwałą oraz organów administracji publicznej w zakresie niezbędnym do kontroli realizacji uchwały” co jednak było nie do pogodzenia z art. 334 Poś ustanawiającym odpowiedzialność karną za nieprzestrzeganie ograniczeń, nakazów lub zakazów określonych w uchwale. Jak wskazano na etapie opiniowania projektu ustawy, ustanawianie blankietowych kompetencji dla służb takich jak policja, straż miejska lub innych organów administracji publicznej, byłoby niedopuszczalne. Wszelkie kompetencje organów administracji publicznej powinny być określone w sposób precyzyjny i enumeratywny w akcie prawnym o randze ustawy [8].
Powyższy pogląd został uwzględniony przez ustawodawcę, w efekcie czego elementem fakultatywnym uchwały może być jedynie określenie obowiązków podmiotów objętych uchwałą w zakresie niezbędnym do kontroli jej realizacji, bez możliwości określenia obowiązków organów administracji publicznej. Niedopełnienie takiego obowiązku nałożonego na adresata uchwały nie podlega jednak jakiejkolwiek sankcji, ponieważ art. 334 Poś dotyczy nieprzestrzegania ograniczeń, nakazów lub zakazów w zakresie eksploatacji instalacji określonych w uchwale, nie zaś nieprzestrzegania obowiązków nałożonych w celu umożliwienia kontroli realizacji uchwały. Do obowiązków nałożonych na podstawie art. 96 ust. 7 pkt 3 ustawy nie odnosi się również zawarty w art. 334 Poś termin „nakazy”, który może wydawać się najbliższy pojęciu „obowiązków”. Treść art. 334 Poś korespondowała z pierwotnym brzmieniem ustawy [9], zgodnie z którym to wojewoda w drodze rozporządzenia miał ustalać rodzaje lub jakości paliw dopuszczonych do stosowania oraz sposób realizacji i kontroli tego obowiązku, a art. 334 Poś wprost odnosił się do „ograniczeń, nakazów lub zakazów, określonych w rozporządzeniu” [10].
W efekcie, prawidłowym sposobem działania organu, który będzie chciał zweryfikować przestrzeganie nałożonych ograniczeń lub zakazów, powinna być próba dobrowolnego nakłonienia adresata obowiązków nałożonych uchwałą na podstawie art. 96 ust. 7 pkt 3 ustawy, do ich respektowania. W razie odmowy adresata uchwały i powzięcia przez organ podejrzenia, że nałożone ograniczenia lub zakazy nie są przestrzegane, konieczne będzie złożenie zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa z art. 334 Poś, a organy ścigania w toku prowadzonego postępowania, zgromadzą dowody stosownie do swoich uprawnień wskazanych w k.p.k. [11]
Na marginesie powyższych uwag podkreślenia wymaga fakt, iż czyn stypizowany w art. 334 Poś, wobec nieokreślenia przez ustawodawcę górnej granicy grzywny stanowi występek (przestępstwo), a nie wykroczenie. Na powyższą okoliczność wskazywał m.in. Sąd Najwyższy w wyroku z 18.05.2009 r. stwierdzając, że „w wypadku czynów stypizowanych w odrębnych ustawach, a więc pozostających poza zbiorem wykroczeń określonych w Kodeksie wykroczeń nieoznaczenie górnej granicy wymiaru kary ograniczenia wolności lub grzywny przesądza wówczas, że zagrożone nimi typy czynów zabronionych są występkami” [12].
Orzeczenie NSA
Jak wskazano na wstępie wyrokiem z 25.09.2015 r. Naczelny Sąd Administracyjny [13] oddalił skargi wniesione od orzeczenia WSA w Krakowie, potwierdzając prawidłowość rozstrzygnięcia sądu I instancji. Stanowczego podkreślenia wymaga fakt, iż lapidarność art. 96 Poś w treści obowiązującej przed nowelizacją nie była przedmiotem rozważań sądów pod kątem jego ewentualnej niekonstytucyjności. Przeciwnie – wskazano na zasadność lapidarnej redakcji przepisu, który miał mieć charakter subsydiarny i ze względu na potencjalnie daleko idącą ingerencję w prawa i wolności jednostki, miał być stosowany jedynie wyjątkowo, w stanach faktycznych niemożliwych do wyeliminowania w drodze innych, mniej inwazyjnych działań. Uchwała Sejmiku Województwa Małopolskiego naruszała więc prawo na dwóch płaszczyznach. Pierwsza z nich to przekroczenie delegacji ustawowej poprzez wskazanie podmiotów wyłączonych z zastosowania uchwały i określenie dodatkowych kryteriów jej zastosowania innych niż kryterium terytorialne, co miało prowadzić do dalszych wyłączeń podmiotowych. Druga z nich to naruszenie zasady proporcjonalności, a więc skorzystanie z art. 96 Poś w sytuacji, w której możliwe było podjęcie środków mniej ingerujących w prawa i wolności jednostki. Wskazana kwestia była przede wszystkim przedmiotem rozważań sądu I instancji.
Aspekt subsydiarności art. 96 Poś był podnoszonych przez różne podmioty w toku procesu legislacyjnego. Pierwsza wersji nowelizacji została negatywnie zaopiniowana przez samorząd województwa łódzkiego, który wskazywał na doraźną możliwość stosowania art. 96 ustawy i proponował nowelizację umożliwiającą wprowadzanie w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego i decyzjach o warunkach zabudowy wymagań technicznych dla wykorzystywanych kotłów i pieców [14]. Na powyższą okoliczność wskazało również Biuro Analiz Sejmowych stwierdzając, że „analiza projektu nie prowadzi (…) do oczywistej konkluzji, że proponowana zmiana usuwa wady obowiązującej obecnie regulacji” [15]. W trakcie prac nad ustawą przedstawiciel Biura Legislacyjnego Kancelarii Sejmu, w kontekście zasady proporcjonalności, wskazał na potencjalną niekonstytucyjność art. 96 Poś [16]. Rozważając domniemaną niekonstytucyjność art. 96 ustawy przedstawiciel Biura Legislacyjnego Kancelarii Sejmu przytoczył wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 08.07.2003 r., który stwierdził, że „skoro ograniczenia konstytucyjnych praw i wolności mogą być ustanawiane tylko w ustawie, to kryje się w tym nakaz kompletności ograniczenia danego prawa i wolności, tak aby już na podstawie lektury przepisów ustawy można było wyznaczyć kompletny zarys (kontur) tego ograniczenia. Niedopuszczalne jest natomiast przyjmowanie w ustawie uregulowań blankietowych, pozostawiających organom władzy wykonawczej, czy organom samorządu terytorialnego swobodę normowania ostatecznego kształtu owych ograniczeń, a w szczególności wyznaczania zakresu tych ograniczeń” [17].
Pogląd wyrażony przez Trybunał Konstytucyjny wydaje się szczególnie istotny w kontekście art. 96 ust. 7 pkt 3 Poś, który umożliwia określenie obowiązków podmiotów objętych uchwałą w zakresie niezbędnym do kontroli realizacji uchwały. Wskazany przepis wydaje się być najbardziej nieprecyzyjny z całego art. 96 Poś, a dotyczy potencjalnej ingerencji w prawa i wolności jednostki. Niedostateczną precyzyjność regulacji wzmaga dodatkowo przywoływany art. 334 Poś, który również może być oceniany pod kątem jego zgodności z Konstytucją, ze względu na niedookreślenie, czy dotyczy on również nierespektowania obowiązków nałożonych na podstawie art. 96 ust. 7 pkt 3 Poś.
W efekcie istnieje ryzyko stwierdzenia niekonstytucyjności art. 96 Poś w zakresie w jakim nie dookreśla na czym mogą polegać obowiązki nałożone w ww. trybie. W pozostałym zakresie, zgodnie z poglądem Trybunału Konstytucyjnego, możliwość „wyznaczenia kompletnego zarysu (konturu) ograniczenia” praw i wolności wydaje się być prostsza, chociaż niewykluczone, iż w przypadku ewentualnego rozpatrywania skargi konstytucyjnej na art. 96 ustawy, Trybunał uzna, że standardy demokratycznego państwa prawnego wymagają wskazania skończonego katalogu dopuszczalnych ograniczeń praw i wolności jednostki i chęć wykorzystywania art. 96 ustawy jako instrumentu o charakterze innym niż subsydiarny, wymaga równie dużej precyzji w redakcji przepisów, jak przy pozostałych instrumentach ochrony powietrza.
Ustawodawca, ze względu na pilny tryb procedowania nie pochylił się jednak nad powyższymi wątpliwościami, podkreślając jedynie aspekt doprecyzowania przepisów, które to doprecyzowanie ma umożliwiać bardziej elastyczne zastosowanie art. 96 Poś.
Podsumowanie
Bezspornie doprecyzowanie art. 96 ustawy i poszerzenie możliwości swobodnego określania przez sejmik województwa zakresu przedmiotowego i podmiotowego uchwały wedle ustalonych kryteriów, będzie sprzyjało powszechniejszemu zastosowaniu omawianego przepisu. Podkreślić jednak należy, że doprecyzowanie art. 96 Poś nie zmieni zapatrywań doktryny i orzecznictwa odnośnie subsydiarnego charakteru jego zastosowania, ponieważ będzie ono nadal oceniane w kontekście zasady proporcjonalności. W efekcie, powszechniejsze stosowanie art. 96 ustawy będzie mogło dotyczyć form ingerencji nie idących tak daleko jak uchwała Sejmiku Województwa Małopolskiego. W pełni dopuszczalne wydaje się więc podjęcie uchwał ustalających standardy techniczne wykorzystywanych instalacji i urządzeń, w szczególności w przypadku dopiero powstających obiektów budowlanych. Na marginesie jako ciekawe rozwiązanie należy uznać ewentualne wprowadzenie nowelizacji umożliwiającej ustalanie takich standardów w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego i w decyzjach o warunkach zabudowy.
Nie wydaje się natomiast dopuszczalne, mimo nowelizacji ustawy, uniemożliwienie korzystania z wszelkiego rodzaju paliw stałych, wobec uprzedniego niepodjęcia środków, których zakres ingerencji w prawa i wolności jednostki będzie mniejszy.
[1] Ustawa z 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, Dz.U.2013.1232 j.t. ze zm.[2] Wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Krakowie z 22.08.2014 r. (sygn. akt II SA/Kr 490/14).
[3] O. Możdżyń, Planowane zmiany w art. 96 Prawa ochrony środowiska, Prawo i środowisko, nr 2/2015, s. 76 i n.
[4] Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 25.09.2015 r. (sygn. akt II OSK 255/15).
[5] Ustawa z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa, Dz.U.2015.1392 j.t.
[6] Ustawa z 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko, Dz.U.2013.1235 t.j.
[7] Druk Sejmu VII kadencji nr 3667 z 20.02.2015 r., s. 8.
[8] Pismo Związku Powiatów Polskich z 09.06.2015 r., Druk Sejmu…, s. 45 i n.
[9] B. Rakoczy, Komentarz do art. 334 Prawa ochrony środowiska [w:] Z. Bukowski (red.) Prawo ochrony środowiska. Komentarz, LexisNexis 2013.
[10] Ustawa z 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska, Dz.U.2001.62.627.
[11] Ustawa z 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego, Dz.U.1997.89.555 ze zm.
[12] Wyrok Sądu Najwyższego z 18.09.2009 r., sygn. akt III K 29/09.
[13] Wyrok Naczelnego Sądu Administracyjnego z 25.09.2015 r. (sygn. akt II OSK 255/15).
[14] Uwagi województwa łódzkiego, Druk Sejmu…, s. 27 i n.
[15] Opinia prawna do poselskiego projektu ustawy o zmianie ustawy – Prawo ochrony środowiska (druk sejmowy nr 3667) z 20.07.2015 r., s. 3 i n.
[16] Pełny zapis przebiegu posiedzenia Komisji Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa (nr 196) Komisji Samorządu Terytorialnego i Polityki Regionalnej (nr 371) z 21 lipca 2015 r.
[17] Wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 08.07.2003 r., sygn. akt P 10/02.
Źródło obrazu: Wikipedia. Autor: Milad Mosapoor. Licencja: CC BY-SA 3.0.
